Zgodnie z ustawą z dnia 09 czerwca 2011r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U z 2013r. poz 135 z póżn. zm.) jedną z form pieczy zastępczej jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej. Rodzice zastępczy zapewniają opiekę i wychowanie dzieciom pozbawionym właściwej opieki rodziców biologicznych. Rodzinę zastępcza tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, które spełniają następujące warunki:
- dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej,
- nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona,
- wypełniają obowiązek alimentacyjny – w przypadku, gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego,
- nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych, są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniami o braku przeciwwskazań zdrowotnych dopełnienia funkcji rodziny zastępczej, wystawionymi przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej,
- przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- zapewniają odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym: – rozwoju emocjonalnego – właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań, – wypoczynku i organizacji czasu wolnego.
Obowiązek sprawowania pieczy nad dzieckiem i jego wychowania rodzina zastępcza podejmuje z dniem faktycznego umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej na mocy orzeczenia sądu, umowy, o której mowa w art. 35 ust. 2, oraz w sytuacjach określonych w art. 58 ust 1 pkt. 2 i 3 cytowanej wyżej ustawy.
Wymagania dodatkowe:
- uzyskanie pozytywnej opinii ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania kandydata do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, wydanej na podstawie rodzinnego wywiadu środowiskowego,
- odbycia szkolenia oraz uzyskania zaświadczenia kwalifikacyjnego.
Przy doborze rodziny zastępczej dla dziecka uwzględnia się:
- osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka,
- przygotowanie kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej,
- odpowiednią różnicę wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej a dzieckiem,
- poziom rozwoju i sprawności dziecka,
- wymagania w zakresie pomocy profilaktyczno – wychowawczej lub resocjalizacyjnej oraz możliwości zaspokajania potrzeb dziecka,
- zasadę nierozłączania rodzeństwa, w miarę możliwości opinię wyrażoną przez dziecko.
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej:
Dziecko może być umieszczone w rodzinie zastępczej w dwojaki sposób. Najczęściej i co do zasady, umieszczenie to następuje na podstawie orzeczenia sądu. W takiej sytuacji kandydaci na rodziców zastępczych składają do sądu opiekuńczego (sąd rejonowy wydział rodzinny i nieletnich) wniosek o ustanowienie ich rodziną zastępczą dla konkretnego dziecka lub zgłaszają swoją gotowość do pełnienia funkcji rodziny zastępczej bez wskazywania konkretnego dziecka.
Jednakże w przypadku pilnej konieczności zapewnienia dziecku opieki zastępczej umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej jest możliwe na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej między rodziną zastępczą a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny. W takiej sytuacji starosta ma obowiązek niezwłocznego zawiadomienia sądu. Z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądu regulującego sytuację dziecka umowa, o której mowa powyżej wygasa.
Rodzice zastępczy mają w szczególności obowiązek:
- sprawowania osobistej opieki i wychowania nad powierzonym dzieckiem,
- zapewnienia dziecku warunków rozwoju i wychowania odpowiednich do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju,
- współdziałania z powiatowym centrum pomocy rodzinie,
- uczestniczenia w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub, na jego zlecenie, przez ośrodek adopcyjno – opiekuńczy lub inny podmiot.
Rodzice zastępczy mają w szczególności prawo do:
- reprezentowania dziecka w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb związanych z jego utrzymaniem, w tym m.in.: alimentów, renty rodzinnej i odszkodowawczej czy zasiłku pielęgnacyjnego, z zastrzeżeniem jednak, że prawo to przysługuje tylko tym rodzinom, w których dziecko zostało umieszczone na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego,
- uzyskania, w powiatowym centrum pomocy rodzinie, szczegółowych informacji o przyjmowanym dziecku i jego sytuacji rodzinnej, informacji o specyficznych potrzebach dziecka, w tym o orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego czy udziału w zajęciach rewalidacyjno – wychowawczych oraz o konieczności objęcia dziecka pomocą profilaktyczno – wychowawczą lub resocjalizacyjną,
- kontaktu z dzieckiem przed umieszczeniem go w tej rodzinie, jeżeli istnieje taka potrzeba,
- wsparcia ze strony powiatowego centrum pomocy rodzinie w rozwiązywaniu zgłaszanych przez tę rodzinę problemów,
- wynagrodzenia, które przysługuje tylko rodzinom zastępczym zawodowym niespokrewnionym z dzieckiem; zawodowa rodzina wielodzietna i specjalistyczna otrzymuje wynagrodzenie z tytułu świadczonej opieki i wychowania, a rodzina zawodowa o charakterze pogotowia rodzinnego otrzymuje wynagrodzenie z tytułu pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka lub z tytułu świadczonej opieki i wychowania, wynagrodzenie dla rodzin zawodowych wypłacane jest na podstawie umowy zawieranej pomiędzy tą rodziną a starostą (umowy cywilnoprawnej), jeżeli umowę zawierają małżonkowie, wynagrodzenie przysługuje tylko jednemu z nich,
- pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka.
Rodziny zastępcze uczestniczą w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub, na jego zlecenie, przez ośrodek adopcyjno – opiekuńczy lub inny podmiot.
Szkolenie spokrewnionych rodzin zastępczych prowadzi się według indywidualnego planu szkolenia, w zależności od potrzeb rodziny.
Szkolenie niezawodowych i zawodowych rodzin zastępczych prowadzi się według programów szkolenia zatwierdzonych przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.
Formy rodzinnej pieczy zastępczej
- Rodzina zastępcza:
- spokrewniona z dzieckiem,
- niezawodowa,
- zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcje pogotowia i zawodowa specjalistyczna.
- Rodzinny dom dziecka
Rodzinę zastępcza spokrewnioną tworzą osoby będące wstępnymi (dziadkowie) lub rodzeństwem dziecka.
Rodzinę zastępcza zawodowa lub niezawodowa tworzą osoby niebędące wstępnymi lub rodzeństwem dziecka.
Rodzina zawodowa
W rodzinie zastępczej zawodowej lub niezawodowej w tym samym czasie może przebywać nie więcej niż 3 dzieci lub osób, które uzyskały pełnoletność. Wyjątek stanowi konieczność umieszczenia rodzeństwa
Zawodowe rodziny zastępcze to rodziny, które z tytułu wykonywanej pracy otrzymują wynagrodzenie. Opiekują się niespokrewnionymi dziećmi, najczęściej we własnych mieszkania czy domach. Osoby takie (w wypadku małżeństwa zarówno żona jak i mąż) muszą przejść przez cykl badań i szkolenie oraz otrzymać zaświadczenie o kwalifikacji. Coraz częściej praktykuje się również przygotowywanie do obowiązków rodzin zastępczych niezawodowych (także spokrewnionych, chociaż tutaj zakres szkolenia bywa mniejszy).
W wypadku rodzin specjalistycznych szkolenie jest poszerzone o wiedzę na temat zagadnień związanych ze specjalnymi potrzebami podopiecznych dzieci (np. rehabilitacji, pielęgnacji, resocjalizacji).
Szkolenia rodzin zastępczych przeprowadzają Powiatowe Centra pomocy Rodzinie, Ośrodki Adopcyjno – Opiekuńcze, które dysponują autorskimi lub licencjonowanymi programami. Po kwalifikacji, cywilno – prawną umowę o świadczenie usług podpisuje z kandydatami Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie lub – w miastach na prawach powiatu – MOPS.
Rodziną zawodową najczęściej bywa małżeństwo, chociaż np. przy krótkotrwałej formie opieki jaką jest rodzinne pogotowie, lub przy mniejszej liczbie dzieci, pełnią tę funkcję również osoby samotne. W wypadku małżeństwa, wynagrodzenie otrzymuje jedna osoba, która deklaruje nie podpisywać umowy o pracę z innym pracodawcą. Druga osoba zobowiązuje się do świadczenia pomocy w opiece nad dziećmi na warunkach wolontariatu (czyli nieodpłatnie).
Poza opiekowaniem się dziećmi każda rodzina zawodowa ma obowiązek gromadzić dokumentację dziecka, odpowiadać na zapytania sądu rodzinnego i podtrzymywać (tam gdzie to możliwe) kontakt dziecka z jego rodziną naturalną.
Pogotowie Rodzinne
Rodzina zastępcza zawodowa o charakterze pogotowia rodzinnego przyjmuje dziecko:
- na podstawie orzeczenia sądu,
- w przypadku, gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policje lub Straż Graniczna,
- na wniosek rodziców, dziecka lub innej osoby zgodnie z przepisami ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.
W rodzinie zastępczej pełniącej funkcje pogotowia umieszcza sie dziecko do czasu unormowania jego sytuacji życiowej, nie dłużej jednak niż na okres 4 m-cy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres ten może być przedłużony, za zgodą organizatora rodzinnej pieczy zastępczej do 8 m-cy lub do zakończenia postępowania sądowego o: – powrót dziecka do rodziny,
- przysposobienie,
- umieszczenie w rodzinnej pieczy zastępczej.
Rodzina specjalistyczna
W rodzinie zawodowej specjalistycznej umieszcza się w szczególności:
- dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,
- dzieci na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich,
- małoletnie matki z dziećmi.
Rodzinny dom dziecka
W rodzinnym domu dziecka, w tym samym czasie, może przebywać łącznie nie więcej niż 8 dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej. W przypadku konieczności umieszczenia rodzeństwa za zgoda prowadzącego rodzinny dom dziecka oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, jest dopuszczalne umieszczenie w tym samym czasie większej liczby dzieci.