Zdaniem A. Łuczyńskiego (2008), najczęstszym powodem trafienia dziecka do rodziny zastępczej jest brak opieki ze strony rodziców naturalnych, przejawiający się całkowitym brakiem zainteresowania losami dziecka. Drugą z kolejności przyczyną niewywiązywania się z obowiązków rodzicielskich jest alkoholizm obojga lub jednego z rodziców. Wśród innych przyczyn wymienić można narkomanię, przemoc, prostytucję, rozbicie rodziny, niewydolność wychowawczą, braki osobowościowe wynikające najczęściej z wadliwej socjalizacji wnoszonej do związku małżeńskiego, śmierć lub inwalidztwo jednego lub obojga rodziców, ograniczony czas wspólnego przebywania rodziny warunkowany aktywizacją kobiet matek, niedostateczne przygotowanie do życia w rodzinie i do pełnienia ról rodzicielskich.
A. Łuczyński (2008) powołując się na badania naukowców twierdzi, że wczesna i trwała separacja dziecka od rodziny, a głównie od matki jest poważnym zagrożeniem dla jego prawidłowego rozwoju i może prowadzić do nieodwracalnych zmian w strukturze osobowości. Jak przyjmuje autor pozbawienie dzieci własnego środowiska rodzinnego ma swoje negatywne skutki. Najczęściej są to: zaburzenia uczuciowe, objawy nerwowości, lęki, zahamowania w sferze ruchowej, brak zainteresowania nauką szkolną, wagary, kłamstwo, a także poważne zaburzenia w zachowaniu obejmujące agresję słowną i fizyczną, ucieczki, kradzieże oraz kontakt z alkoholem i narkotykami.
Dzieci trafiające do rodzin zastępczych mają zaburzone poczucie bezpieczeństwa, są często zaniedbane i wymagają od początku kompleksowej pomocy. Okres po przybyciu dziecka do rodziny poświęca się w szczególności na obserwację i postawianie diagnozy. Zdarza się, że dzieci są chore i wtedy w pierwszej kolejności potrzebują lekarza. Zaczyna się badanie, szukanie przyczyn i leczenie. Do tego dochodzi praca nad sferą emocjonalną dziecka, nad tym, by znów mogło czuć się bezpieczne i wartościowe. Uczucia dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych, szczególnie starszych nacechowane są często powierzchownością, chwiejnością. Wiele dzieci bywa agresywnych i niezdyscyplinowanych oraz przejawia zachowania antyspołeczne, między innymi: bójki, kłótnie, nieposłuszeństwo, używanie ordynarnych wyrazów, niszczenie rzeczy, a w grupie rówieśniczej wykroczenia seksualne. Dzieci pozbawione własnego środowiska rodzinnego, pozbawione zostają tym samym poczucia bezpieczeństwa, pewności i własnej wartości. Poczucie opuszczenia, częściowe lub całkowite, brak własnego domu i domowego stylu życia, świadomość, że jest się przez otoczenie uznane za dziecko z rodziny zastępczej, składa się na dziecięce poczucie osamotnienia. Ten stan może rodzić, tzw. chorobę sierocą, której objawami są utrata zdolności przeżywania prawdziwych kontaktów społecznych, brak zdolności odbierania i dawania uczuć, brak koncentracji uwagi, słaba wyobraźnia, egocentryzm, ograniczenie samodzielności, aktywności, słaba koordynacja ruchowa, skłonność do zachorowalności. Przy tym należy dodać, iż w rodzinie zastępczej dzieci bardzo szybko zmieniają się pod względem fizycznymi psychicznym. Stają się bardziej radosne, otwierają na opiekunów i inne dzieci, wspierają nawzajem. Często obserwuje się, że pocieszają i podnoszą na duchu te, które dołączają do rodziny później. Dzięki pracy opiekunów zastępczych zaczynają uczęszczać na zajęcia dodatkowe, odnosząc spektakularne sukcesy.
Według A. Łuczyńskiego (2008), pomimo tego, że rodzina zastępcza nigdy w pełni nie zastąpi dziecku rodziny naturalnej, jest jednak dla niego ogromną szansą na normalny rozwój i normalne życie. Stwarza dziecku możliwość uczestnictwa w korzystnej atmosferze rodzinnej, zagwarantowania poczucia bezpieczeństwa, rozwoju i wychowania na płaszczyźnie społecznej i moralnej. W znaczeniu socjologicznym i pedagogicznym, umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej traktowane jest jako szansa zniwelowania negatywnych skutków sieroctwa społecznego i zapewnienia dziecku prawidłowego procesu socjalizacji. Zapewnia również dziecku ciągłość opieki i wychowania w warunkach rodzinnych, a rodzicom biologicznym dziecka daje szansę na uzdrowienie sytuacji rodzinnej i powrót dziecka do rodziny własnej. Jak podkreśla autor, rodziny zastępcze zajmują szczególne miejsce w systemie opieki kompensacyjnej, jest to jedna z najstarszych i najbardziej popularnych form rodzinnej opieki zastępczej. Na podstawie obowiązujących przepisów prawnych do rodzin zastępczych kwalifikuje się zarówno sieroty naturalne, jak i społeczne: dzieci, których rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, zawieszeni lub ograniczeni w jej pełnieniu, dzieci które znajdują się w trudnej sytuacji bytowej oraz te, które ze względu na stan zdrowia wymagają specjalnej troski. Ogólnie można powiedzieć, że w rodzinach zastępczych umieszczane są dzieci, które wymagają zapewnienia całkowitej opieki wychowawczej i są pozbawione stałego kontaktu z rodziną naturalną, z którą jednak często zachowują więź emocjonalną.
Zdaniem J. Wilgocki i M.K. Wright (2013), trudno przecenić ogrom zmian, do jakich dzieci muszą się przystosować w rodzinie zastępczej. Mogą one przeżywać i wyrażać rożne uczucia, doświadczając kilku jednocześnie, co bez znajomości przyczyn takiego zachowania, może być niekiedy niezrozumiałe dla opiekunów zastępczych. Wyżej wymienieni autorzy, wymieniają najważniejsze z nich:
- ulga i poczucie bezpieczeństwa: opieka w rodzinie zastępczej może przynieść dziecku ulgę. Czasem jest to uwolnienie od realnego niebezpieczeństwa, a czasem w najlepszym przypadku, od zmartwień i innych stresów;
- radość i szczęście: dobra rodzina zastępcza zachęca dziecko do rozwijania swojego Ja i cieszenia się dzieciństwem. Mogą one czuć więcej przyjemności i radości;
- smutek: dzieci często smucą się tym, że nie mieszkają z własną rodziną, ich smutek mogą też wywołać wydarzenia, które doprowadziły do umieszczenia ich w rodzinie zastępczej. Uczucie to nasila się zwykle przed odwiedzinami kogoś z rodziny, w trakcie tych odwiedzin lub przez pewien czas po nich;
- złość: dzieci mogą czuć złość w stosunku do swoich rodziców, pracowników socjalnych lub innych dorosłych, których uważają za odpowiedzialnych za umieszczenie ich w rodzinie zastępczej;
- lęk lub zmartwienia: dzieci bardzo się martwią o członków rodziny, z którymi zostały rozdzielone. Mogą martwić się na przykład o rodziców, nawet jeżeli czują do nich złość. Mogą obawiać się o to, co stanie się z nimi samymi i jakie są plany co do ich przyszłości;
- zagubienie: dzieci w rodzinach zastępczych często nie w pełni rozumieją procesy prawne związane z ich sytuacją, plany wobec nich oraz sprawy dorosłych, które doprowadziły do umieszczenia ich w nowym miejscu. Mogą też mieć wątpliwości co do ról pełnionych przez dorosłych, a także podejmowanych przez nich decyzji;
- poczucie winy: jednym z najtrudniejszych problemów dzieci przebywających
w rodzinach zastępczych jest ich samooskarżanie się. Niejednokrotnie czują się odpowiedzialne za swoją sytuację, nawet jeżeli rozumieją, dlaczego znalazły się
w rodzinie zastępczej; - wstyd: często wstydzą się tego, ze przebywają w rodzinie zastępczej;
- samotność: dzieci mogą czuć się samotne i tęsknić do bliskich ludzi i znajomych miejsc. Często czują się odosobnione jako wychowankowie rodzin zastępczych. Czasem kulturowe różnice pomiędzy dziećmi, a rodziną zastępczą przyczyniają się do poczucia osamotnienia;
- poczucie straty: dzieci w rodzinach zastępczych przeżywają silne poczucie straty. Mogą cierpieć z powodu rozstania z bliskimi ludźmi, opuszczenia znajomych miejsc, utraty własności i wszystkiego, co było im bliskie. Nawet jeżeli obecna sytuacja przynosi im poczucie bezpieczeństwa i ratuje przed krzywdą, zawsze wiąże się z poczuciem straty.
Działania opiekuńczo – wychowawcze podejmowane przez rodzinę zastępczą wobec dziecka opisuje wiele autorów między innymi wspominany już autor A. Łuczyński (2008). Według niego dziecko, które trafia do rodziny zastępczej wymaga od opiekunów wielu specjalnych zabiegów opiekuńczych i wychowawczych. Praca z takim dzieckiem nie jest łatwa i wymaga ogromnej cierpliwości i wyrozumiałości oraz niejednokrotnie umiejętności podejmowania odpowiednich działań o charakterze kompensacyjno – terapeutycznym. Przywrócenie dziecku prawidłowego kierunku wychowania, przywrócenie mu wiary w drugiego człowieka, kompensacja wszystkich jego podstawowych potrzeb fizycznych i psychicznych, dokonuje się w warunkach ciepła rodzinnego, jak również przy ciągłym podejmowaniu przez rodziców zastępczych starań w zakresie doskonalenia swoich umiejętności wychowawczych. Autor wspomina, że opiekunowie powinni umiejętnie przekazywać dziecku wartości molarne, etyczne, duchowe, którymi rodzina żyje na co dzień, z pełnym poszanowaniem autonomii dziecka. Powinny również uświadamiać dziecku, że opiekun dorosły nie musi być agresywny i pełen władzy, ale może dla niego być pomocą i wsparciem, między innymi w trudnościach osobistych i szkolnych, w rozwiązywaniu problemów z rówieśnikami. Jednak do najtrudniejszych zadań, jakie stają przed opiekunami należy umiejętne pogodzenie dziecka z jego własną, niejednokrotnie bolesną przeszłością i przywracanie mu jego własnych „korzeni”, dając mu tym samym poczucie własnej tożsamości i bezpieczeństwa. Jak przedstawia A. Łuczyński, dziecku przebywającemu w rodzinie zastępczej szczególnie trudno uporać się ze zranieniami wynikającymi z nieodpowiedzialności i przemocy stosowanej wobec niego przez rodziców biologicznych. Pozostają one w jego świadomości w zasadzie przez całe życie, rzutując na jego kontakty z ludźmi, a w przyszłości mogą mu utrudniać podjęcie ról rodzicielskich. Dlatego tak ważny i jednocześnie trudny jest podejmowany wysiłek rodziców zastępczych, aby przywrócić takiemu dziecku przekonanie o jego normalności i ułatwić przezwyciężenie urazów i niechęci do ludzi, co jest nieodzownym warunkiem wartościowego i szczęśliwego życia.
Działania opiekunów zastępczych powinny służyć kompensowaniu braków różnego rodzaju niedostatków, resocjalizacji tych, w których psychice, zachowaniu i postawach utrwaliły się niekorzystne zmiany, ale również wspomaganiu i stymulowaniu rozwoju podopiecznych. Autorka uważa, że opiekunowie zastępczy powinni kierować się poszanowaniem praw rodziców biologicznych dziecka, zwłaszcza prawa do kontaktowania się z dzieckiem, celem utrzymania więzi dziecka z rodziną i umożliwienia jego powrotu do rodziny. Praca opiekuńczo – wychowawcza opiekunów zastępczych powinna zmierzać w kierunku podejmowania wszelkich prób polepszenia stosunków w rodzinie oraz szukania najwłaściwszych form współpracy. Praktyka wskazuje, że współdziałanie z rodzicami biologicznymi dzieci młodszych umieszczanych w rodzinie zastępczej wzmacnia rodziców, a w konsekwencji umożliwia dziecku powrót do rodziny w ciągu pierwszego roku jego pobytu w rodzinie zastępczej. W dzisiejszych warunkach współpraca taka jest możliwa, ponieważ miejsce pobytu dziecka nie jest zbyt oddalone od miejsca zamieszkania rodziny. Jak podkreśla U. Kamińska, dużą wagę rodzice zastępczy przywiązują do wykonywania różnorodnych prac gospodarczych i porządkowych – w takiej formie i w takim zakresie, na jakie pozwala wiek dziecka, stan jego zdrowia i obecne posiadane przez nie umiejętności. Tak jak w prawidłowej, naturalnej rodzinie dzieci korzystają z praw i przyjmują obowiązki stosowne do wieku i możliwości – zarówno wobec siebie, jak i wszystkich domowników w społeczności rodzinnej. Dzieci pomagają w sprzątaniu, przygotowaniu posiłków, zakupach, starsi pomagają młodszym w nauce, a wszyscy współuczestniczą w realizacji bliższych i dalszych planów życiowych rodziny, ucząc się zasad funkcjonowania społecznego i przygotowując się do samodzielnego życia w społeczeństwie. Przygotowanie do samodzielnego podejmowania decyzji i działania, polega na systematycznym włączaniu dzieci we wspólne prace domowe. Uczy to je współgospodarzenia i współrządzenia w kategoriach ról społecznych. Do rodzin zastępczych najczęściej przychodzą dzieci z nieodpowiednio funkcjonujących rodzin, wynosząc stamtąd negatywne nastawienie do wysiłku fizycznego, brak umiejętności i nawyków samoobsługi oraz pomocy innym członkom rodziny. Podopieczni lekceważą obowiązki domowe, uchylają się od pracy odpowiedzialności, unikają wysiłku w przekonaniu, że nie muszą nic robić. Ukształtowanie w dziecku prawidłowej motywacji i pozytywnego stosunku do obowiązków domowych, nauczenie umiejętności współżycia, współdziałania i współpracy stanowi ważny element przygotowania dziecka do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów życiowych. Dzieci, wychowujące się w rodzinach zastępczych i w domach dziecka, bardzo często muszą nadrabiać braki spowodowane różnymi sytuacjami kryzysowymi, które spowodowały ich umieszczenie w pieczy zastępczej. Deficyty te dotyczą różnych obszarów życia. I to właśnie rodziny zastępcze tworzą dla tych dzieci nowe bezpieczne miejsca, w których najmłodsi mogą się rozwijać i przygotowywać do samodzielności w dorosłym życiu.